BOZKIRIN KURTLARI-2

 

               Bozkurtların esareti: İl kağan 630 yılında esir olduktan sonra Çin imparatoru onu öldürmedi, onunla beraber gelen Göktürk beylerini ve obalarını kabul ederek Aşina ailesi ve Göktürk soylularına çeşitli rütbeler vererek onları asimile edip Çin devlet teşkilatına katmak istedi. İl Kağan 634 yılında ölünce Çin İmparator’u T’ai-Tsung kendisini Gök İmparator ilan etti, Göktürklerde gizliden gizliye bağımsızlık için teşkilatlanmaya başladılar. Aşina Cieşeşuay ve Tölis Kağan Sibir Kağanın oğullarıydı İl Kağan esir düşmeden önce T’ai-Tsung a sığınmışlardı, Tölis Kağanile Çin İmparatoru kan kardeşi oldukları için iyi ağırlanmışlar, İmparator Tölis Kağana Shunchou Eyaleti askeri Valiliğine atamıştı. Tölis Kağan bu görevi sırasında 631 yılında 29 yaşında hastalıktan öldü, T’ai-Tsung çok sevdiği kan kardeşi mezarına kitabe yazdırdı. Abisinin ölümüyle daha rahat hareket etme imkanı bulan Aşina Cieşeşuay Çin ordusu içinde giderek yükselerek Fan-Chiang (yancı general) Korgeneral rütbesine terfi etti.

               Kürşad ve 40 çerisi: 13 Mayıs 639 tarinde İmparator T’ai-Tsung yazlık sarayına gitti, Aşina Cieşeşuay bunu fırsat bilerek etrafına abisinin oğlu Aşina Holoku’nun da dahil olduğu seçkin ve soylu ailelere mensup 40 kişilik birlik kurdu, baskının olacağı gün fırtına çıktığı için İmparator saraydan ayrılmadı planını iptal etmeyerek devreye sokan Aşina Cieşeşuay sarayı gizlice bastı İmparatorun yanına kadar giren Aşina Cieşeşuay İmparatordan kılıç zoruyla Göktürklerin serbestliğine dair yazılı belge aldı. İmparatorluk muhafızlarının olayın farkına varmasıyla beraber saraydan çıkmaya çalışan Aşina Cieşeşuay ve kalan 20 kadar adamı saray atlarını çalarak saraydan çıkmayı başardılar, Vey nehrini geçmeye çalışırken Aşina Cieşeşuay ve adamlarının Holoku hariç hepsi öldürüldü, Holoku affedilerek Ling-wai’a sürüldü. Bu olay Nihal atsız tarafından ortaya çıkartılarak,
Aşina Cieşeşuay a Kürşad adını vermiştir. Kürşad ve 40 çerisi olayı Göktürklerin içindeki özgürlük ateşini daha da alevdirmiştir.

Kürşad 

               İsyan sonrası dönem: İmparator ve etrafındaki danışmanları artık Göktürklerin Sarı Irmağın güneyinde bulunmalarının doğru olmadığı ancak Göktürklerin serbest başıbozuk ta bırakılmaması gerektiği düşünüldü, bunun için İl kağanın yakın adamlarından olan aynı zamanda akrabası olan Aşina Simo Göktürklerin önderi olmasına karar verdi. Aşina Simo İl Kağanla beraber esir düşmüş İmparator tarafından sadakati övülmüş bu sebeple de 630 yılında Huai-Hua Vilayet krallığına getirilmiş şimdi de Göktürklerin Kağanlığına atanmış oldu. Aşina Simo Çelebi Kağan unvanıyla Kağan ilan edildi görevi Göktürkleri Kuzeye götürüp tüm ulusun İmparatora sadakatle bağlı kalmasını sağlamaktı. 641 yılında Çelebi Kağan beraberindeki 30.000 hane halk ve 90.000 atıyla Sarı nehri geçerek eskiden Dingxiang kalesinin bulunduğu harabelere çadır kurdu. İmparatora mektup yazarak gerektiğinde seddin içine girmeye izin istedi İmparator bu teklifi kabul ederek Göktürklerin orda kalmasına izin verdi. Çelebi kağanı çok seven İmparator onu 645 Koguryo seferinde yanında olmasını istedi, Çelebi Kağan Baekam Kalesi kuşatması sırasında zehirli okla vurularak yaralandı ve Çindeki yurduna geri döndü 16 Nisan 647 tarihinde 65 yaşında öldü ve Changana gömüldü aynı mezarlığın İmparatoriçe için hazırlanmış olması İmparator için ne kadar değerli olduğunun göstergesidir. Çelebi Kağandan sonra Göktürk yurdunda Aşina Çebi Kağanlığını ilan etti, Çebi Kağan siyasi manevralarla yarı bağımsız Göktürk Kağanlığını oluşturmaya başladı bu doğrultuda Seyanto Kağanlığına saldırarak ganimetler elde etti gücünü gösterdi kısa bir süre sonra Tang hanedanı Seyantoları yenilgiye uğratarak Çebi Kağana fırsat vermedi. Bu durumda daha da kuvvetlendiği düşünen Çebi Kağan 649 yılında bağımsızlığını ilan etti ancak 650 yılında Çinlilerle yapılan bir dizi çatışmalar ve savaşlar sonucunda yenilerek tutsak edildi, Veliaht Prens Gaozong tarafından affedilerek general unvanı verildi, yönettiği Göktürk yurdu ise 3 Tang Kumandanına verilerek 24 idari bölüme ayrıldı ve böylece Türklerin birlikte hareket etmeleri önlenmiş oldu. Çebi Kağanın isyanından sonra Göktürkler isyan için kuvvet toplamak maksadıyla tamamen gizli teşkilatlanmaya giriştiler ta ki 679 yılına kadar süren bu süre zarfında içlerindeki soylu yöneticileri 3 eyalet yurdunun başına getirmeyi başardılar. Bu yöneticilerden olan Aşina Benju, Aşina Fenzi, Aşina Nişifu 679 yılında Aşina Nişifuyu Kağan ilan ederek isyan ettiler ancak, 680 yılında Tang ordusuna yenildiler Aşina Nişifu etrafındakilerin ceza almasını önlemek için adamlarına kendisini öldürme emri verdi, Aşina Benju Aşina Fenziyi Kağan ilan ederek isyana devam etseler de 681 yılında yakalanarak beraberindekilerle idam edildiler.

               Kutlu Kağanın doğuşu: İl kağanın soyundan gelen Aşina Etmiş in oğlu olan Aşina Kutluk 681 yılında akrabalarının idamıyla daha fazla beklemeyerek kardeşi Kapgan ve 16 asilzadeyle birlikte isyan etti. Çok az sayıda isyancı olması sebebiyle Çin devleti pek umursamasa da Bilge Tonyukuk un tavsiyeleri doğrultusunda isyan genişledi, Aşina Kutluk ve arkadaşları bir süre esir kalsalar da daha sonraları Balhae Krallığını kuracak olan Jo Yeong la birlikte kaçmayı başarmışlardır. 682 de giderek büyüyen isyan Kutluğun Ötüken merkezli İlteriş unvanıyla İkinci Göktürk ya da Kutluk devletini kurmasıyla sonuçlandı. 10 yıl içinde Tang hanedanı ve etraftaki kabilelere yapılan 47 seferin hepsini yöneten İlteriş Kağan hiç yenilmemiş devletini derleyip toparlamış eski gücüne ulaştırmış sakin tabiatlı her adımını ilmek ilmek dokuyan siyasi bir deha olmasının yanı sıra yenilmez bir komutanda olmayı başarmıştır. İlteriş Kağan ölünce yerine Kapgan Kağan geçti.

İlteriş Kutluk Kağan

               Çin’i korkutan Kurt: Çinlilerin ve Korelilerin Mu-ço adını verdiği Kapgan Kağan 691 yılında Kağan oldu. Kapgan Kağanın hedefi, tüm yay çeken bozkır kabilelerini Göktürk bayrağı altında toplamak, Çin tahakkümü altında olan Türkleri ana yurda geri çekmek ve Çini baskı altında tutmaktı. Bu hedef doğrultusunda 693-695 yılları arasında Çine birçok sefer yaptı 695 te Çine elçi göndererek barış yaptı Çin-Kitan savaşlarında Çini destekleyerek Kitanları büyük bir yenilgiye uğrattı-, Kitan seferinde Çin vadettiği tarım aleti, tohum, demir ve 50 yıllık tutsaklık döneminde Çine sığınmış olan Türklerin geri iadesi gibi talepleri yerine getirmedi. Kapgan Kağan yeni bir Çin seferine hazırlanırken Çin’in Türgişler ve Kırgızlarla ittifak yaptığı haberini aldı Tonyukukun da katıldığı seferle 696 yılında Kırgızları ani bir baskınla mağlup ederek Göktürk ülkesine bağladı ardından hızlı bir manevra ile Çine girerek Wei eyaletine saldırdı ardından Ting eyaletini elegeçirdi, Chao ve Ting şehirlerine girdi. Çinin 30 akınla vurulduğu 698 yılında Tonyukuk, Bilge ve İnel Altay dağlarını aşarak Bolçu savaşında Türgişleri ağır bir yenilgiye uğrattı. 702 yılında Soğdların üzerine gidilerek Soğd egemenliği kırıldı. 705 yılında Ming-Şa savaşında Çin ağır bir yenilgiye uğratılarak İpek yolu kontrol altına alındı. 712 yılına kadar zaman zaman ufak akınlar yapılsa da genel olarak kayda değer olaylar yaşanmadı, 712 yılında Emevilerin Türk bölgelerine dayanması üzerine bir dizi Göktürk-Emevi savaşları olsa da iki tarafta istediği sonucu alamadı geri dönerken Çik, Az, Dokuz Oğuz, Basmil boylarını hakimiyeti altına almak için bu boyların üzerine yürüyerek hepsini teker teker mağlup etti. Kapgan kağan sert bir yöneticiydi Göktürk tarihini iyi bilen Kapgan boyunduruk altına aldığı boyları isyan etmesinler diye sert yöntemler kullanıyordu onun bu sert tutumunu değiştirebilen tek kişi olan Tonyukuk ise devlet kademesinden uzaklaştırılınca Kapgan Kağan daha sert politika izlemeye başladı. 716 yılında Dokuz Oğuzların başlattığı isyanı bastıran Kapgan Ötükene dönüş yolunda yanında az adamı varken Bayurkuların pususuna düştü, Çinli bir casusunda bulunduğu bu saldırıda Kapgan Kağan öldürüldü kesik başı Çin İmparatoriçesine götürüldü.

Kapgan Kağan

               Kurt yediği ayazı unutmaz: Kapgan Kağan ölünce toplanan toy yerine oğlu İnel’i Kağan olarak seçti ancak isyan eden boylarla mücadele edemediği için 717 yılında Tonyukuk’un karşı çıkmasına Kut un alındığı bahanesiyle Kül Tigin darbe yaparak İnel Kağanı ve destekçilerini idam etti ve yerine Bilge’yi Kağan ilan etti. Kül Tigin Bilge Kağanla beraber ülkeyi yönetti her ne kadar Bilge Kağan olsadda Kül Tigin ordu komutanı olarak bir çok seferi yönetti kendi adına dikilen Kül Tigin Yazıtı onun kahramanlıklarıyla doludur Kül Tigin 731 de 47 yaşında ölesiye kadar kardeşine destek çıkarak eskiden olan taht kavgalarını engelledi iki kardeş birbirleriyle savaşmayıp aksine destek çıkarak Göktürklerin daha güçlü kalmasını sağladılar Kül Tigin’in Yuğ törenine bir çok devletten elçilerin gelmesi onun sadece Göktürkler içinde değil adının bilindiği her yerde saygı duyulduğunu gösterir. Bilge Kağan olduktan sonra töreleri yeniden düzenleyerek uygulamaya koydu ilk seferini 717 yılında Uygurlar üzerine yaparak büyük ganimetler elde etti. 718 yılında Karlukları yenilgiye uğratan Bilge Kağan yönünü Çine çevirdi ancak Tonyukuk Çin’e yapılacak bir sefere karşı çıkarak Bilge Kağanı ikna etti. Bilge Kağan Çine elçi göndererek barış teklifinde bulunduysa da teklifi reddedildi, 720 yılında Çin Basmiller, Tatabılar ve Kitanlardan oluşan büyük bir ittifak kurdu. Tonyukuk yönlendirmesiyle büyük savaş planı oluşturan Göktürkler, önce Basmilleri bozguna uğrattı. 721 yılı kışına denk gelen Çin seferinde Çin ordusu soğuktan yay çekemez yürüyemez haline geldi Göktürk ordusu ise iklim koşullarına alışkın olmaları sebebiyle Çin ordusunu mağlup etti böylece Çin ile 721 yılında barış yapıldı. İttifakın diğer üyeleri ilkbahardaki seferlerle ağır yenilgiye uğratılarak cezalandırıldı. Bu savaşlardan sonra Bilge Kağan Türk yurdunu geliştirmeye çalıştı, onun döneminde Ongin Yazıtı, Altun Tamgan Tarkan Yazıtı, Tonyukuk Yazıtı ve Kül Tigin Yazıtı dikilmiştir. Bilge Kağan Budizm dinini Göktürkler arasında yaymak istemiş, Türkleri yerleşik hayata geçirerek kale şehirler kurmayı hedeflemiş ancak Bilg Tonyukuk her fikre de karşı çıkarak Bilge Kağanı bu fikirlerden vazgeçirmiştir. Gittikçe damadı Bilge Kağan ile arası açılan Bilge Tonyukuk devleti zayıflatacak bir çatışmadan çekinerek kendine bağlı oymaklarla 722 yılında Tula nehri kıyısına çekildi ve 726 yılında orda öldü. 727 yılında Tonyukuk’un yerine gelen Buyruk Çor’u Çin’e elçi olarak gönderdi mevcut anlaşmaların yenilenmesi akabinde sınır bölgelerinde karşılıklı pazar kurma anlaşmaları da yapıldı. 734 yılında Buyruk Çor tarafından zehirlenerek öldürüldü, ölmeden önce zehirlendiğini anlayan Bilge Kağan Buyruk Çor, ailesini ve destekçilerini idam ettirdi.

2.Göktürk Kağanlığı

               Bozkırdaki kurtların sonu: Bilge Kağan zehirlenerek öldürülünce yerine oğlu Yollıg Tigin geçti onun devrinde Çin’e üç defa elçi gönderilmiştir, Yollıg Tigin döneminde genelde savaşlar olmamış ülke daha kültürel anlamda genişlemiştir. 739 yılında aniden ölünce yerine küçük yaştaki kardeşi Bilge Kutluk Tengri Kağan geçti. Tengri Kağanın yaşının küçük olması sebebiyle Tonyukukun kızı olan annesi ülkeyi yönetme çalışsa da 742 de Tengri Kağanın hükmünü tanımayan Basmil, Karluk ve Uygur boyları Basmil liderini kağan ilan ederek ayaklandı, ayaklanmaya destek veren Kağana bağlı Şadlardan olan Pan Kül Tigin  Tengri Kağanı öldürdü. Basmillerle mücadeleye giren Pan Kül Tigin öldürülünce yerine Göktürk soylularından Kutluk Yagbu Kağan oldu ancak Kutluk yabgu da ülkede otoriteyi kuramadı 742 yılı içinde o da öldürülerek Pan Kül Tiginin oğlu Ozmiş Kağan tahta çıkartıldı. Ozmiş Kağan ilk senesinde Çine bağlı gözüktü ancak otoritesini sağlamlaştırmaya başlayınca Çin’den bağımsız hareket etmeye başladı bunu sonucu olarak Ozmiş Kağan üzerine Çinliler ordu sevk etti yapılan savaşta Ozmiş Kağan kurtulsa da 744 yılında Uygurlar tarafından yakalanarak asıldı Ozmiş Kağanın kardeşi Kulun bey Kağanlık iddiasını devam ettirse de başarılı olamayarak 745 abisinin asıldığı yerde o da asılarak öldürüldü böylece Bozkırda bir daha hiç kimse Gökkağan iddiasında bulunamadı ancak Tonyukuk’un kızı Bilge Kağanın eşi İl İtmiş Bilge Hatun 745 yılında Çin’e sığındı, İl İtmiş Bilge Hatun Çin sarayında hoş karşılanarak prenses unvanı yanı sıra Bozkırdaki Türklerin Hükümdarı olarak tanındı. Ozmiş Kağanın ölümüyle 744 yılında fiili olarak İl İtmiş Bilge Hatunun tahmini 754 yılında ölümüyle hukuki olarak Göktürkler yıkılmıştır.