UYGUR KAĞANLIĞI

Uygur Kağanlığı Bayrağı

        Uygurlar, tam anlamıyla bir Devlet teşekkülüne sahip olmadan önce Orta Asya'nın kuzey bozkırlarında yaşıyorlardı. Kadim Kuzey Türklerinden biri olan Uygurlar, 9 Oğuz boyundan oluştuğu için kaynaklarda daha çok Dokuz Oğuzlar ya da Uygur Tölesleri olarak anılmışlardır. 546’da 9 Boyun idari olarak bir araya getiren Fufulo, Rouran devletinin dağılmasının bıraktığı iktidar boşluğunda Töles kabilelerini Göktürklere karşı mücadelede yönetti. Göktürk Kağanı Bumin, Fufulo ve etrafındaki Dokuz Uygurları şiddetle bastırması Göktürk-Töles düşmanlığının başlangıcı oldu. 600'de Çin Sui Hanedanı Uygur kabilesinin lideri Erkin Tegin ile ortak düşmanları olan Göktürk İmparatorluğu'na karşı ittifak kurdu ancak 603 senesinde Tardu Kağan müttefik ordusunu dağıtarak tekrar Uygurları egemenliği altına aldı. 627'de Pusa liderliğindeki Uygurlar, Göktürklere karşı başka bir Dokuz-Oğuz isyanına katıldı. Pusa Göktürkleri mağlup edince ünü tüm bozkıra yayıldı ve bu zaferin neticesinde “İlteber” unvanını aldı, bu unvan daha sonra tüm Uygur Beyleri için kullanılmaya başlandı. 630'da Göktürkler, İmparator Taizong tarafından kesin bir şekilde mağlup edilince Göktürklerin Uygurlar üzerindeki hakimiyeti kırıldı. 646 yılında Çin Han Hanedanı Uygur lideri Tumitu İlteber’e “Tüm bozkırın koruyucusu” unvanıyla birlikte vali statüsünü verdi.

        679 senesinde Kutluk kağan Göktürk devletini canlandırınca, Çine bağlı durumda olan Uygurların geçici bozkır hakimiyeti de son buldu, 683'te Uygur Beyi Dujiezhi İlteber, Göktürkler tarafından mağlup edildi ve Uygur kabileleri Selenga Nehri vadisine taşındı, 688'de Uygurlar tekrar Göktürklere başkaldırsa da mağlup oldular. Çinli müttefikleriyle koordineli bir dizi isyanın ardından, 744'te Yaoluoge Yibiaobi İlteber komutası altındaki Çin, Dokuz Oğuz, Karluk ve Basmıl birleşik ordusu Göktürk kağanı Ozmiş’i mağlup ederek öldürdüler. Göktürkler ortadan kalkınca Basmılların idaresi altında, Uygurların doğu, Karlukların batı kanadında olduğu yeni bir kağanlık kuruldu ancak, ertesi yıl Karlukları ve Basmılları yenilgiye uğratan ve Ötüken Dağı'nı kontrol eden Uygurların İlteberi, “Kutluk Bilge Kül Tigin” unvanıyla Uygur Kağanlığını kurdu. Bu esnada Uygurlar’ın kendi birlikleri Yaglakar, Hu-tu-ku, Hu, Küremür, Bagasıgır, Ebirçeg (Abırçak), Hu-wu-su, Yagmurkar, Ayamur (Aymur) adlı dokuz oymaktan oluşuyordu.

Kutluk Bilge Zamanında Uygurlar

         Kutluk Bilge Kağan sarayını Orhun vadisindeki Ordubalık şehrine taşıdı, dış politikada Çine bağlı kalarak onların iyi bir müttefiki oldu ve 745 yılında Göktürk tahtının varisi olan Kulun Beg’i yakalayarak kesik başını Çine gönderdi. Çinli Tang hanedanı da bu hediyeye karşılık ona Bozkırın Muhafızı unvanını verdi. 747 yılında ölünce yerine oğlu Tay Bilge Tutug Kağan olsa da diğer oğlu Bayançor onu öldürerek tahta çıktı. 

        Bayançor Kağan ile beraber yükselişe geçen Uygurlar, Tang Hanedanı ile iyi bir müttefik olarak onlarla beraber yeni ticaret karakolları inşa ettiler. Kağan bu ticaretten topladığı sermayesini Ordubalık ve Baybalık şehirlerini inşa etmek için kullandı. Bayançor Kağan daha sonra Bozkır halklarına karşı bir dizi sefer düzenleyerek, Sekiz Oğuzları, Kırgızları, Karlukları, Türgişleri, Dokuz Tatarları, Çikleri ve Basmilleri Uygur egemenliğine soktu. 756 yılında Tang Hanedanının yardım istemesi sonucunda büyük bir isyanı bastırdı ve bu isyan sırasında Uygurlar, yağma talan sonucunda büyük gelirler elde ettiler, Tang hanedanı ile akrabalık bağları kurdular ve Tang hanedanı Uygur ordusu Tang Çininde bulunduğu müddetçe “Misafir” statüsü verdi. 759 yılında Ulu Uygur Kağanı Bayançor öldü ve yerine oğlu Tengri Böğü Kağan geçti. 762 yılında Tang Çininde patlak veren bir isyanı bastırmak için sefere çıktı, sefer sırasında Kağan Maniheizm rahipleriyle karşılaşıp onların dinini kabul etti böylelikle Uygur ülkesinde Mani dini yayılmaya başladı. 779’da Böğü Kağan Tang Çinini işgal etmek istedi ancak Böğünün amcası Tun Baga Tarkan Tang desteğini alarak bu plana karşı çıktı ve saray darbesi yaparak Kağan ailesinden ve Soğdlardan iki bin kişi öldürdü. Tun Baga Tarkan “Alp Kutlu Bilge” unvanıyla tahta çıkınca Mani dinini yasaklayan bir dizi yasa çıkardı ancak onun halefleri Mani dinini resmi din ilan etti. 

        Baga Tarkandan sonra Uygur Tahtına Ay Tengri Kut Bolmış Kutlug Bilge Kağan geçerek on sene kadar devleti yönetti döneminde Çin Tang Hanedanı ile ilişkilere önem verildi, Mani Dinini yasaklayan yasalar kaldırıldı onun ölümüyle Ay Çor Kağan (790-795) olsa da genç yaşta ölünce kendisinden sonra bir taht varisi bırakmadı, bunun üzerine toplanan Türk kurultayında seçilen ilk Uygur Kağanı Kutluk Bilge Kağan (795-805) olmuştur. Karabalsagun Yazıtı'ndaki bilgilere göre, Kutluk Bilge döneminde Uygur Kağanlığı liyakatli yönetim sayesinde güçlenmiş, Uygurlara karşı büyük bir tehlike arz eden Kırgız kağanı ortadan kaldırılmıştır. Yazıta göre, Kutluk bilge ve cesur bir kişidir. Daha önceki dönemlerde Tibetlilere ve Karluklara kaybedilen, Beş-Balık bölgesinin önemli bir bölümü geri alınmıştır. Yaptığı işler nedeniyle yazıtta Gök kağan olarak anılan Kutluk Bilge Kağan 805’te ölünce yerine Alp Külük Bilge Kağan kurultayda seçilerek tahta çıkmıştır. Çinli kaynaklarda Tengri Kağan olarak bahsedilen bu Uygur kağanı zamanında, Uygur ülkesi ticari ve iktisadi olarak büyümeye önem vermiş, ülke daha da zenginleşerek refah dönemine girmiştir. Mani rahipleri Çin’de Uygurların temsilcisi olup hem Çin de hem Uygur da tapınaklar inşa etmelerine müsaade edilmiştir. Tengri Kağanın ölümüyle toplanan Türk kurultayı Alp Bilge’yi Kağan seçti.