Ak-Hun İmparatorluğu

Ak-Hunlardan önce: Mete Han’ın oğlu Ki-Ok Yüeçileri tamamen bozguna uğratıp Hanlarını öldürmesiyle geriye kalan Yüeçiler, Vusun ve Sakalar ile mücadele edip Afganistanın kuzeyine ulaştılar. Afganistan civarına hükmeden Grek asıllı Baktriya Krallığını yıktılar. Baktriya bölgesinde Yüeçilerin beş boyu yerleşik hayata geçip yerel halkla kaynaşmaya başladılar. MS 1. Yüzyılda bu beş boydan birisi olan Kuşanlar yabgusu etrafında toplanan Yüeçiler, Bagram’ı başkent ilan ederek devletlerini kurdular. Kısa sürede Hindistan’a doğru yayılmacı politika izleyerek, Ganj nehri boyunca bütün kuzey Hindistan’a hakim oldular. Diğer taraftan da Partları yenip Türkistan’ın büyük bir bölümünü yönetmeye başladılar. 2. Yüzyıldan itibaren zayıflayan Kuşanlar, Sasanilere yenilerek Pencap’ın kuzeyini terk ettiler. Ardından 4.Yüzyıl’ın başlarında Kuzey bozkırından ilk gelen Hun kitleleri Kızıl Hun boyunun etrafında toplanarak Kuşanları ağır yenilgiye uğrattılar. Bu yenilgiyle 320 yılında Kidarite Krallığı kuruldu. Kidarite Krallığı hakkında çok bilgi olmamakla birlikte yöneticilerinin Kızıl Hun obasında olduğu biliniyor, Krallığa Kidarite denmesinin nedeni ise en büyük Krallarının Kidarite olmasından kaynaklanır, 500 yılına kadar Baktriya ve etrafını yönettikleri düşünülüyor. 350-420 yılları arasında Kuzey bozkırlarından gelen Kuzey Hunları ve etrafındaki boylar önce Kidarite Krallığından Peşaveri, ardından Belh’i ele geçirdiler en sonda geriye kalan Kuşan beyliklerini ele geçirerek Kuşanlar devletine son verdiler.

Ak-Hunlar: Kuzey Hunları Afganistan bölgesine geldiklerinde Uar ve Ak-Hun boylarının etrafında birleşerek Kuşanlarla savaştılar. Sonraları Ak-Hun boyuna mensup Akşunvar ya da Aksuvar’ın yöneticisi olduğu Belh merkezli devleti 440 yılında kurdular. Ak-Hun boyu ile Uar boyunun yaptığı anlaşma ile Ak-Hun Kağan’ı 10 yıl da bir seçiliyordu ancak Aksuvar 10 sene de bir toplanan büyük toyda 4 defa üst üste Kağan seçilerek devleti 40 yıl yönetti. Aksuvar güçlü ve kudretli bir hükümdar olduğu için Baktriya unvanlarında olan Eftalanos unvanını kullandığı için Ak-Hun devletine Eftalitler de denildi. Sasanilerle önce iyi geçinip Hindistan taraflarına akınlar düzenlendi fakat sınır anlaşmazlıkları, ticari sorunlar yüzünden Sasanilerle savaşıldı. İpek yolunun önemli bir kısmını elinde bulunduran Eftalitler, İran coğrafyasının zenginliklerini sezince Sasaniler üzerine yoğunlaştılar. 450 yılındaki Sasanilerin içinde çıkan karışıkları iyi bir fırsat olarak gören Aksuvar bu olaylara müdahale ederek Sasani prenslerinden Firuz’u başa geçirdi. Firuz tahta geçince verdiği sözleri tutmayıp Sasani ordusuyla Ak-Hun topraklarına girdi, yapılan savaşı Aksuvar yönetimindeki Eftalitlerin zaferiyle sonuçlandı, Firuz ağır anlaşmayla serbest bırakıldı ve Sasaniler böylece vergiye bağlanmış oldu. Aksuvar’ın ölümüyle Ak-Hun ve Uar boyları toplanarak yeni bir hükümdar seçmek yerine iki boyun ortaklığında devlet işlerinin aksamadan devamını sağlayacak bir yönetim mekanizması oluşturdular. Bu dönemde devlet iki boyun oluşturdu beyler teşkilatı tarafından yönetildi, bu yönetim başarılı olarak devlet, Hazar denizinden Hindistan’ın içlerine kadar olan geniş bir coğrafyayı nüfuzu altına aldı. 480 yılına gelindiğinde toplanan toyda Toraman Kağan seçildi. Ak-Hunlar en parlak dönemini Toraman Kağan zamanında yaşadı. Bu dönemde Hindistan’daki Gupta Krallığı baskı altına alınarak vergiye bağlandı. İran’da Komünizm fikrine benzer bir düşünceyle ortaya çıkan Mazdek isyanını bastıramayan Sasani Şah’ı Kubad Eftalitlere sığındı. Toraman Kağan 30 bin kişilik ordusuyla isyanı bastırınca Şah Kubad ülkesine dönebildi. Toraman Kağan 515 yılında ölünce yerine oğlu Mihirakula geçti. Böylelikle ilk defa Toy Ak-Hun tahtının babadan oğula geçmesini onayladı. Mihirakula döneminde akınlar düzenlense de Eftalitler eski gücünde değillerdi ve giderek zayıflamaya başladılar. Mihirakula da ölünce Eftalitlerin çöküşü hızlandı. İranda Anüşirvan’ın devletin iplerini eline alması Orta Asya’da Bumin Kağan’ın Göktürk devletini kurması Ak-Hunları iki önemli düşmanla baş başa bıraktı. Her ne kadar Doğu Roma ile müttefiklik anlaşması yapılmak istenilse de başarısız olundu, 550 yılında İstemi Yabgu idaresindeki Göktürk ordusunun Ak-Hun topraklarına girmesiyle başlayan savaşlar 557 yılı sonunda Eftalitler ya da Ak-Hun İmparatorluğunun yıkılıp topraklarının İstemi yabgu idaresindeki Batı Göktürk ve Sasaniler arasında paylaşılmasıyla son buldu.